Kinh tế báo chí trong bối cảnh kinh tế số đang đặt ra những vấn đề cấp thiết cần tháo gỡ. Đây là bài toán khó chưa có lời giải thỏa đáng, mặc dù đang được giới báo chí cùng các nhà hoạch định chính sách bàn cách tháo gỡ.
Thực trạng “nóng bỏng”
“Nóng bỏng” là nhận định của PGS.TS Bùi Chí Trung, Phó Viện trưởng Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông, khi nói về kinh tế báo chí - truyền thông Việt Nam hiện nay. PGS.TS Bùi Chí Trung nhấn mạnh: “Vấn đề kinh tế báo chí - truyền thông Việt Nam chưa bao giờ nóng bỏng, phức tạp và nan giải như những năm gần đây. Cả giới báo chí cùng các nhà thiết kế chính sách đã bàn luận về nhiều định hướng, mô hình và phương thức tháo gỡ”.
Tại Hội thảo khoa học quốc tế với chủ đề “Kinh tế báo chí truyền thông Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế số” được tổ chức mới đây, Thứ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Huy Dũng dẫn báo cáo tại Hội nghị Báo chí toàn quốc năm 2023 cho biết: Tính đến hết năm 2023, đối với báo, tạp chí, tỷ lệ tự đảm bảo chi thường xuyên chiếm 39%, tự đảm bảo một phần chi thường xuyên chiếm 36%, ngân sách nhà nước bảo đảm chi thường xuyên chiếm 25%; Đối với phát thanh, truyền hình: tỷ lệ đảm bảo chi thường xuyên và chi đầu tư chiếm 6,94%, tự đảm bảo chi thường xuyên chiếm 26,39%, tự đảm bảo một phần chi thường xuyên chiếm 66,67%.
Doanh thu của các báo, tạp chí 9 tháng năm 2023 đã giảm khoảng 10% so với cùng kỳ năm 2022. Còn tổng nguồn thu năm 2023 của các đài phát thanh truyền hình giảm hơn 20% so với năm 2022. Hầu hết các đài đều không khai thác được hết thời lượng quảng cáo/ngày trên kênh chương trình theo quy định cho phép của Luật Quảng cáo (tức 10% tổng thời lượng phát sóng/ngày; 5% tổng thời lượng phát sóng đối với kênh truyền hình trả tiền). Có Đài, thời lượng quảng cáo trên kênh chỉ có vài phút/ngày.
Ông Lê Quốc Minh, Tổng Biên tập Báo Nhân dân, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, cho biết, tổng kết tình hình báo chí thế giới, các ấn phẩm số thì tăng lên nhưng ấn phẩm in cả về số lượng lẫn doanh thu đều giảm sút, tuy nhiên phần tăng của số thì không thể bù đắp lại cho phần mất đi từ báo in. Theo ông Minh, đây là bức tranh chung của thế giới chứ không riêng gì Việt Nam.
Ông Minh cũng chia sẻ số liệu doanh thu quảng cáo của báo chí toàn cầu trong giai đoạn từ 2019 - 2024 với các ấn phẩm số thì tăng nhưng không đáng kể, từ 11,6 tỷ lên 11,9 tỷ USD, trong khi với báo in năm 2019 từ 35,1 tỷ USD thì đến năm 2024 dự kiến sẽ chỉ còn 21,4 tỷ USD. Doanh thu phát hành cũng tương tự, báo in sụt giảm từ 53 tỷ USD cho đến 2024 dự kiến là dưới 40 tỷ USD, trong khi rất nhiều cơ quan báo chí trên thế giới đã có nguồn thu phí và các hình thức khác trên báo điện tử, mức tăng từ 5,3 USD đến 8,4 tỷ USD nhưng không bù đắp được nguồn thu mất đi từ báo in.
PGS.TS Đặng Thị Thu Hương, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học KHXH&NV, nhận định, trong bối cảnh toàn cầu hoá và chuyển đổi số, sự cạnh tranh giữa các cơ quan báo chí truyền thông nhằm thu hút công chúng và lôi kéo nhà quảng cáo diễn ra ngày một gay gắt, quyết liệt. Sự xuất hiện và lan truyền rộng khắp của các nền tảng số (như Facebook, Google và Apple) cùng với khả năng bứt phá đáng kinh ngạc của công nghệ thông tin đang thách thức các mô hình kinh doanh truyền thống, từng đem lại thành công cho các cơ quan báo chí nhiều thập kỷ qua.
Chiến lược chuyển đổi số báo chí đặt ra mục tiêu đến năm 2025 các cơ quan báo chí tối ưu hóa nguồn thu, trong đó 30% cơ quan báo chí tăng doanh thu tối thiểu 20%. “Đây là một thách thức lớn trong bối cảnh nền kinh tế gặp nhiều khó khăn, việc bố trí kinh phí, đặt hàng, giao nhiệm vụ cho các cơ quan báo chí thực hiện tuyên truyền nhiệm vụ chính trị, thông tin thiết yếu, truyền thông chính sách còn hạn chế”, ông Dũng nhấn mạnh.
Những “nút thắt” cần tháo gỡ
“Chúng ta vẫn chưa thực sự thẳng thắn đề cập đến bản chất, thậm chí còn đang né tránh những nút thắt cơ bản kìm hãm sự phát triển kinh tế báo chí - truyền thông. Những nút thắt đó mang tính nguyên lý, như một “vòng kim cô” cần được nới bỏ”, PGS.TS Bùi Chí Trung nêu ý kiến nhấn mạnh và cho rằng, việc phát triển kinh tế báo chí truyền thông không chỉ nhìn từ một vài trường hợp cụ thể, từ riêng một lĩnh vực hay loại hình riêng biệt mà cần được nhìn nhận ở quy mô tổng thể, chiến lược và toàn diện của hệ thống báo chí quốc gia, gắn với bối cảnh phát triển kinh tế số mạnh mẽ hiện nay. Từ đó có bước phát triển nhằm thực hiện tốt vai trò, chức năng báo chí, của hệ thống truyền thông Việt Nam chuyên nghiệp và nhân văn.
Theo PGS.TS Bùi Chí Trung, những nút thắt trong phát triển kinh tế báo chí - truyền thông gồm: điểm nghẽn trong nhận thức, trong mục tiêu phát triển; điểm nghẽn giữa bùng nổ kỹ thuật và công nghệ, giữa “cung - cầu”; điểm nghẽn về động lực và lợi ích, trong xây dựng cấu trúc hệ thống tổng thể của nền kinh tế báo chí - truyền thông và thể chế quản lý.
Thứ trưởng Nguyễn Huy Dũng cho biết, hiện tại, các cơ quan báo chí đang gặp một số khó khăn, vướng mắc trong các quy định về cơ chế tự chủ tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập tại Nghị định 60/2021/NĐ-CP. Bên cạnh đó là cơ chế giao nhiệm vụ, đặt hàng hoặc đấu thầu sản xuất, cung cấp dịch vụ công sử dụng ngân sách nhà nước tại Nghị định 32/2019/NĐ-CP và chính sách về thuế đối với các cơ quan báo chí cần tiếp tục hoàn thiện để thúc đẩy phát triển kinh tế báo chí.
Hiện nay, hàng năm chi thường xuyên cho báo chí là dưới 0,5% tổng chi thường xuyên của ngân sách Nhà nước. Chi cho đầu tư báo chí cũng thấp, chỉ chiếm khoảng 0,25% tổng chi đầu tư của ngân sách Nhà nước. Đặc biệt, một số cơ quan báo chí lớn lại không có hoặc có rất ít hỗ trợ hay đặt hàng từ ngân sách.
PGS.TS Bùi Chí Trung nhận định, trước tiên, cần thống nhất nhận thức rõ về đặc điểm kinh tế, chức năng kinh tế của cơ quan báo chí. Cần làm rõ câu hỏi: “Cơ quan báo chí có hoạt động giống như một doanh nghiệp”, chí ít là một “doanh nghiệp đặc biệt”?
Theo PGS.TS Bùi Chí Trung, kinh tế báo chí nói chung đang thu hút nguồn thu trên môi trường số, thông qua các hệ thống nội dung số, thu dịch vụ giá trị gia tăng trên mạng viễn thông, các dịch vụ thu phí bạn đọc với nội dung chuyên biệt, hấp dẫn... Trong khi đó, Luật Báo chí hiện hành chưa công nhận các sản phẩm đặc thù trên nền tảng số là thể loại báo chí. Vì thế, cần bổ sung, điều chỉnh, sửa đổi Luật Báo chí, đồng thời bổ sung định mức kinh tế kỹ thuật cho hoạt động sáng tạo, sản xuất nội dung trên môi trường số, tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển nội dung số được thuận lợi.
Một trong những nguyên nhân dẫn tới khó khăn trong hoạt động kinh tế báo chí đó là việc xây dựng và áp dụng các mô hình kinh doanh báo chí - truyền thông chưa thực sự phù hợp. Nếu không tìm cách bảo vệ được bản quyền và tính phí sử dụng, cơ quan báo chí sẽ mất nguồn thu, không tiếp tục phát triển được nội dung chuyên biệt, đặc sắc. Vòng xoáy suy giảm chất lượng sẽ tiếp tục lún sâu khi mức độ đầu tư ngân sách cố định ngày càng giảm thiểu không đủ đáp ứng sự phát triển./.