“Cụm công trình mang tính ứng dụng hết sức to lớn và thiết thực vào công cuộc chấm dứt bệnh lao, tức là mỗi năm giúp hàng chục ngàn người thoát khỏi cái chết và làm cho hàng trăm ngàn gia đình hạnh phúc” - đó là niềm hạnh phúc của TTND, PGS.TS.BS Nguyễn Viết Nhung, Giám đốc Bệnh viện Phổi Trung ương, Chủ nhiệm Chương trình chống lao quốc gia, Chủ tịch Hội phổi Việt Nam - người vừa được Nhà nước trao tặng giải thưởng cao quý nhất về Khoa học công nghệ.

Trước tiên, xin PGS.TS.BS Nguyễn Viết Nhung chia sẻ những cảm xúc khi vừa được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh về công trình "Nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật tiên tiến trong chẩn đoán, điều trị bệnh đường hô hấp"?

Chúng tôi rất vui mừng vì đó là giải thưởng cao quý nhất về Khoa học công nghệ do Nhà nước trao tặng. Tôi rất vinh dự và tự hào vì giải thưởng này không chỉ dành riêng cá nhân tôi mà là vinh danh các đồng nghiệp tiêu biểu của chúng tôi - đó là những nhà khoa học đầu ngành không những ở trong nước mà cả trên thế giới đến từ Úc, Mỹ và châu Âu. Hơn thế nữa, giải thưởng này là kết tinh sức lao động miệt mài, cam kết và cống hiến của hơn 19.000 cán bộ chống lao và bệnh phổi trên cả nước mà đứng đầu là Bệnh viện Phổi Trung ương, đúng vào dịp Bệnh viện kỷ niệm 65 năm khát vọng chấm dứt bệnh lao và nâng cao sức khỏe phổi cho nhân dân. Niềm vui được nhân lên gấp bội và tôi nghĩ cũng sẽ là niềm tự hào cho cả ngành y, một ngành khoa học sức khoẻ tiên tiến phục vụ nhân dân.     

Công trình nghiên cứu này đến nay đã đi vào thực tiễn như thế nào? Ông có thể chia sẻ để độc giả biết được những giá trị vô cùng to lớn này?

Đây là cụm công trình mang tính ứng dụng hết sức to lớn và thiết thực với tất cả mọi người, đó là ứng dụng vào công cuộc chấm dứt bệnh lao, tức là mỗi năm giúp hàng chục ngàn người thoát khỏi cái chết và làm cho hàng trăm ngàn gia đình hạnh phúc.

Thứ nhất: Nghiên cứu đã chỉ ra bằng chứng cho tính khả thi của mục tiêu chấm dứt bệnh lao, đó là phát hiện chủ động tại cộng đồng có thể làm giảm bệnh lao nhanh hơn 44% so với can thiệp thường quy và nếu kết hợp tác động của các hoạt động thường quy có thể giảm đến 72% bệnh lao sau 4 năm triển khai. Kết quả này đã truyền cảm hứng cho cộng đồng chống lao thế giới về tính khả thi của mục tiêu chấm dứt bệnh lao toàn cầu.

Thứ hai: Kết quả nghiên cứu đã làm tiền đề cho đề xuất chiến lược 2X chính là con đường chấm dứt bệnh lao bằng cách phát hiện chủ động bằng chụp Xquang phổi để sàng lọc ra những người nghi lao và xét nghiệm Xpert để khẳng định mắc lao, được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) khuyến cáo.

Thứ ba: Nghiên cứu đã đề xuất được phác đồ rút ngắn thời gian điều trị lao xuống còn 4 tháng là một đột phá sau 40 năm và đã được WHO khuyến cáo áp dụng trên thế giới. Đồng thời đã áp dụng thành công các phác đồ điều trị hiệu quả cho tất cả các thể lao, kể cả lao đa kháng và siêu kháng thuốc, đã cứu sống hàng ngàn người mà trước đây không có thuốc chữa.

Thứ tư: Nghiên cứu đã xây dựng được bộ dữ liệu dịch tễ bệnh lao, các can thiệp hiệu quả, kinh tế y tế trong khám chữa bệnh lao làm cơ sở cho xây dựng kế hoạch chiến lược quốc gia, làm tiền đề cho việc huy động nguồn lực trong nước và quốc tế như tài trợ của Quỹ Toàn cầu giai đoạn 2015-2023 đạt hơn 160 triệu USD, cũng như sự hỗ trợ mạnh mẽ về kỹ thuật và tài chính từ WHO, US CDC, USAID, TBREACH, CHAI, AUSAID, Sứ quán Pháp,… Trong nước, đã vận động thành lập được Quỹ Hỗ trợ người bệnh chiến thắng bệnh lao - PASTB, huy động nguồn lực xã hội hỗ trợ chi trả viện phí, mua thẻ bảo hiểm y tế cho hơn 2.500 người bệnh lao với số tiền hơn 5,7 tỷ đồng.

Thứ năm: Việc áp dụng thành công các kỹ thuật tiên tiến để sàng lọc, chẩn đoán sớm và xây dựng phác đồ mới điều trị bệnh lao đã giúp giảm gánh nặng bệnh lao tại Việt Nam nhanh hơn nhiều so với mức trung bình của toàn thế giới, với tỷ lệ giảm là 4,5% mỗi năm tại Việt Nam so với 1,5 - 2% mỗi năm trên toàn cầu. Tỷ lệ tử vong năm 2020 đã giảm 34% so với năm 2015, cao hơn mức giảm tử vong do lao trung bình trên toàn cầu trong giai đoạn này là 14%. Dịch tễ lao giảm trong 10 năm qua đã giúp tiết kiệm được 8.781 tỷ đồng, tương đương với ngăn ngừa 284.000 người mắc lao mới nếu không có các can thiệp vừa qua.

Thứ sáu: Nghiên cứu ghép phổi: Ca ghép thùy phổi đầu tiên từ người cho sống ở Việt Nam đã được thực hiện thành công, đã đưa kỹ thuật chuyên ngành hô hấp của Việt Nam lên tầm cao mới, đến nay kỹ thuật ghép phổi đã được áp dụng thành công tại nhiều bệnh viện.

Thứ bảy là nghiên cứu H5N1: Chẩn đoán sớm và điều trị các bệnh nhân mắc cúm A H5N1 đã chứng tỏ năng lực y tế của Việt Nam ngang tầm khu vực và trên thế giới. Trong giai đoạn cao điểm bùng phát dịch H5N1 các năm 2004-2006, nhờ có các quy trình chẩn đoán, điều trị và dự phòng dịch bệnh toàn diện, Việt Nam đã khống chế được dịch H5N1 thành công với tỷ lệ tử vong thấp là 39% so với thế giới là 61%.

Thứ 8: Nghiên cứu chẩn đoán sớm và chính xác các tổn thương của phổi đã phát triển được sản phẩm được cấp bằng “Độc quyền giải pháp hữu ích”cho bộ dụng cụ sinh thiết phổi hút kim nhỏ, bộ dụng cụ sinh thiết phổi cắt và bộ lưới định vị dưới chụp cắt lớp vi tính, được ứng dụng rộng rãi có hiệu quả cao.

Ngoài ra, các nghiên cứu đã xây dựng được mạng lưới quản lý các bệnh phổi mạn tính tại cộng đồng, chương trình quản lý bệnh ung thư phổi, làm thay đổi có ý nghĩa thời gian và chất lượng cuộc sống của người bệnh hiểm nghèo như bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính COPD, ung thư phổi.

Cơ duyên nào đã thôi thúc ông thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học này?

Đúng là cơ duyên mà thành!

Tôi có tham gia nhiều nhóm chuyên gia kỹ thuật và Hội đồng tư vấn kỹ thuật và chiến lược của WHO về phòng chống bệnh lao, vì vậy có cơ hội gặp gỡ các chuyên gia hàng đầu trên thế giới. Để có nghiên cứu chứng minh mục tiêu chấm dứt bệnh lao là có thật với nghiên cứu “phát hiện bệnh lao chủ động”, tên gọi tắt theo tiếng Anh là ACT3 tại Cà Mau, chúng tôi đã phải trải qua ACT1, ACT2. Tôi gặp GS Guy Marks (đồng tác giả của Giải thưởng) lần đầu tiên vào năm 2007 tại Kuala Lumpur, Malaysia, cũng là lần đầu tiên chúng tôi cùng nhau xây dựng ý tưởng về phát hiện chủ động cộng đồng. Sau đó, GS có gửi một nghiên cứu sinh của ông sang Việt Nam làm việc với chúng tôi là BS Greg Fox, hiện nay đã là GS của trường ĐH Sydney và cũng là đồng tác giả của giải thưởng này. Chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu thành công ACT1 với khuôn khổ nhỏ tại Hà Nội và ACT2 tại 8 tỉnh, đã chứng minh hiệu quả của phát hiện chủ động ở những người tiếp xúc hộ gia đình. Tuy nhiên, tôi và GS Guy Marks luôn đau đáu việc làm sao để giảm nhanh bệnh lao, số người trong nhóm nghiên cứu của ACT1 và ACT2 đều chưa có tác động đủ mạnh để thay đổi tình hình dịch tễ toàn quốc.

Trong một hội nghị quốc tế lớn, chúng tôi đã có một cuộc trò chuyện tại góc cafe trong giờ giải lao và ý tưởng làm một “mẻ lớn vét hết cá trong bể”, tức là chủ động phát hiện hết tất cả nguồn lây trong cộng đồng bằng kỹ thuật có độ nhạy cao trong 4 năm liên tục và đánh giá mức độ giảm bệnh lao sau can thiệp so với nhóm đối chứng. Tôi đã đề xuất chọn Cà Mau là một tỉnh tương đối biệt lập với các tỉnh khác, đa số biên giới bao quanh là biển và ACT3 đã được thiết kế với sự hỗ trợ kinh phí từ Cơ quan phát triển quốc tế Úc (AUSAID).

Một hướng khác cũng là cơ duyên. Tôi nhớ vào năm 2009, với sự giới thiệu của 2 nhà khoa học là Christian Lienhardt và MichaelIademaco, GS Payam Nahid (đồng tác giả của Giải thưởng Hồ Chí Minh) từ trường Đại học UCSF đã liên hệ với tôi qua điện thoại. Chúng tôi trao đổi nhiều cuộc kéo dài hàng giờ đồng hồ và cuối cùng anh đã sang Việt Nam và chúng tôi cùng nhau xây dựng một điểm nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng gọi là TBTC thuộc US CDC có tên là Site 37 Hà Nội, bao gồm Bệnh viện Phổi Hà Nội 6 quận dưới sự chỉ đạo của Bệnh viện Phổi Trung ương và Labo Lao chuẩn Quốc gia. Trên nền tảng đó các thử nghiệm thuốc mới, phác đồ mới được triển khai, trong đó có phác đồ điều trị lao 4 tháng là một thành công đặc biệt xuất sắc trong cụm công trình này.

Một đối tác truyền thống là Hội chống lao Hoàng gia Hà Lan đã hỗ trợ Việt Nam từ những năm 80. Năm 2006, TS Frank Cobelens được phân công hỗ trợ Việt Nam triển khai một nghiên cứu lớn là điều tra mắc lao toàn quốc với hơn 100 điểm, 100.000 dân số đại diện toàn quốc và tôi được phân công là điều phối viên làm việc trực tiếp với TS Frank. Nghiên cứu đã rất thành công làm tiền đề vô cùng quan trọng trong hoạch định chính sách và huy động nguồn lực trong nước và quốc tế. Nghiên cứu đó đã được thực hiện lần 2 sau 10 năm vào năm 2017 cũng đã rất thành công, đánh giá chính xác dịch tễ bệnh lao và hiệu quả của Chương trình chống lao Việt Nam. Cơ duyên là BS Nguyễn Viết Hải đã được GS Frank Cobelens nhận là nghiên cứu sinh và nhóm hướng dẫn có thêm TS Edine và PGS.TS Nguyễn Bình Hòa bảo vệ luận án Tiến sĩ của Trường Đại học Amsterdam vào 23/12/2022. Cả 4 thầy trò đều là đồng tác giả với tôi trong cụm công trình được Giải thưởng Hồ Chí Minh vừa qua. 

Như vậy, có thể nói cả 3 “cánh quân” từ nghiên cứu làm sao phát hiện được hết bệnh lao đến phác đồ điều trị tốt nhất đến đo đạc dịch tễ và các yếu tố nguy cơ để hoạch định chính sách huy động nguồn lực đóng vai trò cực kỳ quan trọng cho tiến trình chấm dứt bệnh lao - niềm khát vọng của chúng ta. Tôi được Bộ trưởng Bộ Y tế và mọi người gọi là “Ông chống lao”. Tôi tự hào về điều đó. 

Còn những khó khăn và thuận lợi gì khi thực hiện đề tài này, thưa ông?

Thuận lợi lớn nhất đó là chúng tôi có khát vọng, niềm tin và ước mơ chấm dứt bệnh lao vì nhìn thấy rõ những nỗi đau của bệnh nhân lao, đồng thời nhìn thấy rõ cơ hội để chấm dứt những nỗi đau đó. Vì vậy, mà đã có rất nhiều thuận lợi ùa đến - đó là hội tụ được các chuyên gia giỏi trên toàn thế giới hợp tác, huy động được nguồn kinh phí để làm những nghiên cứu lớn và trên cơ sở đó đào tạo được một mạng lưới nghiên cứu viên trong nước.

Còn khó khăn đương nhiên lúc nào cũng có. Chẳng hạn, khi triển khai tại cộng đồng thì làm sao giải thích được cho người dân hiểu và cộng tác, đường đi từ nhà này đến nhà kia qua các cầu khỉ tại Cà Mau, những lúc chờ đợi phê duyệt của các cấp cũng là một thách thức, và nhất là sau thời gian can thiệp phải theo dõi lâu dài có khi đến 6 năm thì làm sao giữ được số người tham gia nghiên cứu đến lúc kết thúc cũng là những khó khăn rất lớn. 

Và đây cũng là mục tiêu để chúng ta sớm chấm dứt bệnh lao, thưa ông?

Đương nhiên là như vậy, nhưng đó mới chỉ là con đường. Chúng ta phải áp dụng đồng bộ các khuyến cáo. Chúng ta cần có nguồn lực, cam kết chính trị của chính quyền các cấp và sự chủ động của cả cộng đồng để chúng ta cùng đi trên con đường đó. Phía trước chính là đích tươi đẹp, chấm dứt bệnh lao là tránh đi cái chết của hàng chục ngàn người mỗi năm và làm cho hàng trăm ngàn gia đình hạnh phúc. Vì vậy, tôi hy vọng rằng Chính phủ, Uỷ ban Quốc gia về chấm dứt bệnh lao, Bộ Y tế và chính quyền các địa phương sẽ vào cuộc mạnh mẽ để chúng ta sớm đạt được mục tiêu như Nghị quyết Trung ương 6 khoá XII đã đề ra.  

Ông còn mong muốn phát triển mở rộng thêm nghiên cứu này không?

Mong muốn nhiều lắm. Với bệnh lao là nghiên cứu vận động chính sách để hệ thống chính trị vào cuộc và huy động cộng đồng chủ động tham gia; Nghiên cứu tiếp để lựa chọn tối ưu cách thức áp dụng các kỹ thuật hiện có một cách hiệu quả nhất. Phát triển các kỹ thuật mới phát hiện vi khuẩn lao (Digital PCR, các dấu ấn sinh học, trí tuệ nhân tạo,...); Phát triển các phác đồ phù hợp thực tiễn và các thuốc mới; Nghiên cứu áp dụng Đông y vào điều trị bệnh lao; Xây dựng các mô hình tích hợp phát hiện và quản lý điều trị lao với các bệnh mạn tính tại y tế cơ sở có huy động cộng đồng.

Còn với bệnh phổi thì mở rộng chương trình ung thư phổi; Chương trình bệnh phổi kẽ; Chương trình nấm phổi; Ứng dụng Đông y điều trị nấm phổi, bệnh phổi kẽ.

Có thể nói kết quả nghiên cứu đang được ứng dụng rộng rãi trên phạm vi toàn quốc và mang lại hiệu quả to lớn cả về chuyên môn kỹ thuật và kinh tế-xã hội trong nước cũng như truyền cảm hứng cho cộng đồng chống lao toàn thế giới - Chấm dứt bệnh lao là hiện thực trên trái đất thân yêu của chúng ta. Ông có nhắn nhủ gì tới người bệnh cũng như các bác sĩ trong ngành?

Với những bằng chứng khoa học này, bệnh lao hoàn toàn có thể chấm dứt được với các công cụ hiện có, chỉ cần người dân chủ động đi khám khi có triệu chứng hô hấp, mỗi gia đình ít nhất có một người hiểu biết về bệnh lao và cách phát hiện, và nếu mắc lao thì tuân thủ điều trị theo hướng dẫn để được khỏi bệnh càng sớm càng tốt. Phát hiện sớm và chữa khỏi lao không chỉ là quyền lợi của bản thân mà còn là trách nhiệm của mỗi người với người thân và cộng đồng, cũng tương tự như Covid-19 nhưng khó khăn hơn nhiều.

Đối với thầy thuốc ở tất cả các cơ sở y tế, công và tư, đa khoa, chuyên khoa đều cần chú ý phát hiện những dấu hiệu nghi ngờ mắc lao, nếu có thì cần chỉ định chụp Xquang phổi ngay để sàng lọc. Các trường đại học y chưa nên đưa môn lao vào môn tự chọn trong chương trình đào tạo, vì hiện nay ta còn gần 200.000 người mắc lao mỗi năm, điều gì sẽ xảy ra khi bác sĩ đa khoa không có năng lực phát hiện ra người nghi lao đến khám? Việc chẩn đoán lao muộn không những nguy hiểm cho tính mạng người bệnh mà còn làm lây lan ra cộng đồng khiến bệnh lao trường tồn.

Các bác sĩ chuyên khoa các tuyến chia sẻ và giữ mối quan hệ thân thiện với người bệnh của mình, dành thời gian tư vấn hỗ trợ, sử dụng các nhóm Zalo, mạng xã hội để hỗ trợ người bệnh điều trị khỏi và sớm thanh toán nguồn lây.

Trân trọng cảm ơn Giáo sư về những chia sẻ quý báu này!

Lưu Hường thực hiện

.