Nấm đen là một bệnh nhiễm trùng mới nổi, gây bệnh cảnh nặng nề và tử vong cao bởi hiện nay gặp nhiều khó khăn trong chẩn đoán và điều trị.

Bệnh khó chẩn đoán

Nấm đen là một bệnh nhiễm trùng nghiêm trọng do bào tử nấm có tên gọi là Mucormycetes gây ra. Thống kê tại Bệnh viện Bạch Mai từ đầu năm 2020, đặc biệt sau khi xuất hiện làn sóng Covid-19, số lượng bệnh nhân (BN) bị nấm đen ghi nhận khoảng 30 trường hợp nhập viện điều trị.

PGS.TS Đỗ Duy Cường, Giám đốc Trung tâm Bệnh nhiệt đới, Bệnh viện Bạch Mai cho biết, các BN nhiễm nấm đen này đa số đến từ các khoa trong bệnh viện như Tai mũi họng, Hồi sức tích cực, Thần kinh, Mắt, Nội tiết - Đái tháo đường,.. Đa số các BN này đều có bệnh nền khi nhập viện và trong tình trạng nhiễm trùng nặng, có các tổn thương nhiễm nấm ăn từ xoang lan lên xương hàm, ổ mắt, hệ thần kinh… Triệu chứng ban đầu của bệnh không điển hình nên đa số không chẩn đoán ra bệnh, cho đến khi có những triệu chứng như chảy nước mũi, sốt, sưng mắt, sưng vùng xoang mặt và tổn thương ăn vào não, mắt, xương... cho đến khi bệnh nhân được phẫu thuật và lấy bệnh phẩm gửi xét nghiệm mới phát hiện ra nấm đen.

“Hiện nay, việc xác định chẩn đoán bệnh nấm đen chủ yếu dựa vào bệnh cảnh lâm sàng kết hợp với xét nghiệm giải phẫu bệnh lý, các kỹ thuật nuôi cấy vi sinh vật khó thực hiện. Do đó, việc chẩn đoán thường khó khăn vì triệu chứng lâm sàng đa dạng, phức tạp, bệnh phẩm nuôi cấy khó mọc cũng như cần có các nhà giải phẫu bệnh học có kinh nghiệm để đọc tiêu bản. Hầu hết các ca bệnh khi có kết quả xét nghiệm gửi về thì đều gây bất ngờ cho các bác sĩ lâm sàng” - PGS Cường chia sẻ.

Dù được điều trị thuốc kháng nấm tích cực nhưng BN Nguyễn Văn T (68 tuổi, ở Hà Nội) đến nay mọi sinh hoạt vẫn phụ thuộc vào người thân trong gia đình do bệnh phát hiện muộn, nấm đen xâm nhập vào cột sống gây tiêu hủy một phần đốt sống lưng. Ông T cho biết, tháng 1/2022, ông bị Covid-19, phải thở máy ECMO 21 ngày. Sau khi xuất viện, ông bị đau râm ran vùng thắt lưng và cột sống. Đến khi đau quá không chịu nổi, ông phải nằm điều trị ở BV Đức Giang mãi không khỏi. Sau đó ông lại chuyển sang BV108 khám, và chuyển đến BV Bạch Mai chụp chiếu thì kết luận tiêu hủy 2 đốt sống lưng và chuyển sang khoa phẫu thuật chỉnh hình cột sống. Sau khi mổ bệnh phẩm được gửi làm giải phẫu bệnh và kết quả xét nghiệm phát hiện nhiễm nấm đen, ông T được chuyển về Trung tâm bệnh Nhiệt đới điều trị đến nay hơn 1 tuần. “Do nấm ăn mòn 1/3 thân đốt sống nên đau buốt rất khó chịu, nằm không yên, đứng cũng không yên, nên tôi bị sút hơn 10kg. Từ ngày chuyển sang Trung tâm Bệnh nhiệt đới, bệnh của tôi đỡ được 7/10 phần nhưng vẫn phải nằm một chỗ, không ngồi dậy được”, ông T chia sẻ.

Hình ảnh Xquang cho thấy bệnh nhân Nguyễn Văn T (68 tuổi, ở Hà Nội) bị nấm ăn mòn 1/3 thân đốt sống và tiêu hủy 2 đốt sống lưng. (Ảnh: BSCC)

Là một trong những người trực tiếp điều trị cho BN, bác sĩ Nguyễn Quốc Thái, Trung tâm Bệnh nhiệt đới cho biết, BN may mắn là nấm đen mới chỉ khu trú ở phần xương chưa lan rộng ra các cơ quan bộ phận khác. BN có dùng thuốc chống nấm đặc hiệu, hiện tạm thời duy trì chức năng sống, có thể sinh hoạt với sự hỗ trợ của gia đình, hy vọng bệnh sẽ được kiểm soát, tiến tới BN chỉ cần tập phục hồi chức năng thôi. “Điều trị nấm đen rất lâu dài vì chúng ta hiện chưa có phác đồ chuẩn cụ thể. Việc dùng thuốc duy trì lâu dài có thể kéo dài cả năm. Đây là vấn đề nan giải vì thuốc đắt tiền, còn gây tác dụng phụ, đặc biệt với những người có bệnh nền suy giảm miễn dịch. Cho nên việc giữ gìn sức khỏe để cơ thể không rơi vào tình trạng suy giảm sức đề kháng hay suy giảm miễn dịch là cách phòng ngừa tốt nhất. Bởi nấm đưa qua đường hô hấp, đi vào sâu các cơ quan nội tạng trong cơ thể, xương hàm, xương sọ, xương cột sống và nó nằm ở đó. Đến 1 lúc nào đấy cơ thể bị suy yếu thì nó có cơ hội trỗi dậy. Nếu cơ thể khỏe mạnh, có sức miễn dịch tốt sẽ làm cho nấm nằm yên một chỗ, không thể phát triển được hoặc nó sẽ đẩy mầm bệnh nấm khu trú ra khỏi cơ thể”, bác sĩ Thái khuyến cáo.

Nguy cơ với người suy giảm miễn dịch

Theo PGS.TS Đỗ Duy Cường, nấm đen là một bệnh nhiễm trùng mới nổi nghiêm trọng do bào tử nấm có tên gọi là Mucormycetes gây ra. Nấm đen sống ở ngoại cảnh, ngoài môi trường mặt đất, trong nguồn đất, vật dụng sinh hoạt...  Nhóm nấm Mucor tạo ra hàng triệu bào tử lơ lửng trong không khí và thường phát triển vào mùa hè và mùa thu, những bào tử này khi tiếp xúc với bề mặt ẩm ướt, có các chất hữu cơ thối rữa: lá cây, gỗ mục nát, phân động vật hoặc đất, chúng bắt đầu nảy mầm và tạo ra sợi nấm. “Nấm xâm nhập vào cơ thể chúng ta qua 2 con đường: Hít phải bào tử nấm từ không khí, gây nhiễm trùng phổi, não hoặc xoang; Xâm nhập qua da bởi vết cắt, vết xước, vết cào, vết bỏng và một số tổn thương da khác. Những nhóm người có nguy cơ cao mắc bệnh là: Người từng mắc Covid-19; Người mắc bệnh đái tháo đường type 2, người mắc bệnh ung thư, cấy ghép tạng, sử dụng Corticosteroid kéo dài, người có tình trạng suy giảm miễn dịch, người bị chấn thương da do phẫu thuật, bỏng, trẻ sinh non, nhẹ cân và suy dinh dưỡng…. Đây là dạng nấm xâm nhập đã được y văn thế giới nhắc đến, đặc biệt là tại Ấn Độ trong giai đoạn vừa qua với số lượng bệnh nhân tăng đột biết, là một trong những nguyên nhân gây tử vong cao sau khi nhiễm Covid-19”, PGS Cường nhấn mạnh.

PGS Cường cũng cho biết, nấm đen gây ra 5 dạng bệnh cảnh như: Nhiễm trùng xoang và não, viêm phổi, nhiễm trùng da và niêm mạc, nhiễm trùng đường tiêu hóa và nhiễm nấm đen lan tỏa. Trong đó nhiễm trùng xoang và não là nhóm nguy cơ cao dễ nhiễm nấm nhất là những người có bệnh nền như đái tháo đường không kiểm soát, người ghép thận. Các dấu hiệu của dạng bệnh này như sốt, đau đầu, đau xoang hoặc nghẹt mũi; sưng mặt một bên, rồi lan lên mắt gây viêm tổ chức hốc mắt; các tổn thương màu đen ở phía trên bên trong miệng hoặc trên sống mũi. Đối với nhóm nhiễm trùng da và niêm mạc thì thường gặp ở người không bị suy giảm miễn dịch với các dấu hiệu: Đau vùng mặt sau đó xuất hiện một nốt phỏng trên da, dần dẫn tới loét da hoặc nhiễm trùng da, rồi xâm lấn vào mũi xoang, quanh gò má, giữa mắt và môi, lâu dần tổn thương da bị nhiễm bệnh chuyển sang màu đen, sưng tấy, hoại tử. Với nhiễm nấm đen mucormycosis lan tỏa, bệnh thường xảy ra ở những BN đã mắc bệnh mạn tính do vậy các dấu hiệu bệnh khó phân biệt với các bệnh đang có sẵn. Nhiễm trùng lan tỏa thường ảnh hưởng nhất đến não, hệ thần kinh trung ương gây tình trạng rối loạn ý thức. Các dấu hiệu có thể gặp: sưng mí mắt dưới hoặc trên, hoặc cả hai, chảy mủ ra khỏi mắt; tê liệt các cơ mí mắt, bệnh diễn tiến nặng hoặc kéo dài, toàn thân suy sụp.

“Hiện nay, việc điều trị Bộ Y tế mới chỉ có hướng dẫn chung cho các BN nhiễm nấm, chưa có hướng dẫn dành riêng cho BN nhiễm nấm đen. Chúng tôi đang áp dụng các thuốc chống nấm truyền tĩnh mạch là Amphotericin B, thời gian giai đoạn tấn công là 2-4 tuần. Tuy nhiên thuốc này có nhiều độc tính và rất đắt tiền nhưng BHYT chỉ chi trả 50%. Nhưng đấy mới là điều trị hết giai đoạn tấn công. Với nấm đen cầnphải điều trị tiếp giai đoạn duy trì thuốc Posaconazol hoặc Isavuconazol. Đây là các loại thuốc khó tìm tại thị trường Việt Nam và rất đắt tiền, trong khi đa số BN có bệnh nền và hoàn cảnh khó khăn, khi điều trị cả liệu trình tốn đến hàng trăm triệu đồng nên BN thường bỏ cuộc và xin về. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ tử vong cao cho nhóm bệnh này”, PGS Cường cho hay.

Nấm đen ăn sâu vào trong các tổ chức xoang, hốc mắt, tổ chức thần kinh,... cần phải được kết hợp ngoại khoa để loại bỏ các tổ chức áp xe hoại tử và rửa sạch bằng các dung dịch sát khuẩn tại chỗ. Việc theo dõi và điều trị bệnh nền như đái tháo đường, bệnh máu, chống suy thượng thận, tăng cường dinh dưỡng... cũng đặc biệt quan trọng. “Qua đây chúng tôi cũng kính đề nghị Bộ Y tế sớm có những tổng kết đánh giá và đưa ra phác đồ điều trị dành riêng cho loại bệnh này, cũng như nhập được thuốc và có chính sách BHYT chi trả cho những bệnh nhân nhiễm nấm đen, từ đó đưa ra những khuyến cáo phù hợp cho các bác sĩ lâm sàng để dễ dàng thực hiện”, PGS Cường nêu ý kiến./.

Hương Giang