Trong những năm qua, công tác xây dựng pháp luật và tổ chức thi hành pháp luật ở nước ta đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Tuy vậy, hệ thống pháp luật vẫn còn những bất cập, hạn chế, đặc biệt là tình trạng lồng ghép, cài cắm “lợi ích nhóm” trong các văn bản quy phạm pháp luật để trục lợi, hay còn gọi là tình trạng “tham nhũng chính sách”.

VOV bàn luận về nội dung này với Thiếu tướng Nguyễn Mai Bộ (ảnh trên), nguyên Ủy viên thường trực Ủy ban Quốc phòng và An ninh của Quốc hội.
Thưa Thiếu tướng, theo ông, có hay không tình trạng lợi ích nhóm chi phối công tác xây dựng pháp luật?
Với những gì mà tôi chứng kiến ở nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV vừa rồi, tôi thấy đã có tình trạng lợi ích nhóm chi phối công tác xây dựng pháp luật nhưng không nhiều.
Trong xây dựng, ban hành những văn bản quản lý phát triển kinh tế - xã hội, nhóm lợi ích có thể xuất hiện ở tất cả công đoạn, từ đề xuất kế hoạch, ý tưởng, khảo sát nghiên cứu… Việc “cài cắm” lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật như vậy sẽ gây ra những hệ lụy gì cho xã hội, thưa ông?

Về hoạt động xây dựng pháp luật thì nguyên tắc xây dựng luật đã bị xâm hại, tạo ra những văn bản pháp luật chồng chéo, mâu thuẫn. Điều đó cản trở sự phát triển lành mạnh của nền kinh tế, tạo ra những trục lợi về mặt chính sách.

Từ tham nhũng chính sách biến thành tham nhũng kinh tế, tham nhũng tiền tài, là cơ chế để một số bộ, ngành trục lợi chính sách thực hiện tham vọng biến chính sách thành lợi ích vật chất, tài chính cho bộ, ngành mình. Ngoài ra, chức năng quản lý Nhà nước của các bộ, ngành đã có sự xung đột. Câu chuyện nữa là tuổi thọ của văn bản pháp luật không cao sẽ tốn kém kinh phí để xây dựng văn bản pháp luật mới thay thế, khắc phục bất cập đấy.

Ngoài những hệ lụy đó, có một điều rất nguy hiểm là lợi ích nhóm tấn công vào đội ngũ cán bộ, đảng viên thông qua các hành động hối lộ, quà biếu, quà tặng làm cho họ mất đi vai trò tiên phong, gương mẫu, giảm sút ý chí chiến đấu và trở thành kẻ đồng lõa, làm trái với nguyên tắc, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước. Thưa Thiếu tướng, ông có bình luận thêm gì về điều này?

Những người manh nha tạo nên lợi ích nhóm vốn dĩ đã là những nhân vật phá vỡ nguyên tắc. Họ chính là những cán bộ đảng viên không vì dân, vì nước, tạo ra lợi ích nhóm, sau đó từ ý tưởng chính sách đấy, thông qua khâu soạn thảo, văn bản, thẩm tra, thẩm định và đến lúc thảo luận thông qua - cái mà mọi người gọi là vận động hành lang - thì kèm theo đó là quà biếu.

Từ vi phạm này dẫn đến vi phạm khác và quan trọng hơn là đồng tiền ấy sẽ xuyên thủng sự công khai, minh bạch, sự liêm chính của một số cán bộ đảng viên nếu như họ không đứng vững trước sự cám dỗ của vật chất từ các bộ, ngành đã nhen nhóm lợi ích nhóm ấy.

Lợi ích nhóm bản chất là hành vi tham nhũng, luôn có mối quan hệ chặt chẽ với tham nhũng. Mối quan hệ này được hình thành, cấu kết giữa những người có quyền lực trong hệ thống chính trị với những cá nhân, doanh nghiệp hay một nhóm người bên ngoài tạo ra những quyết định, hoặc tìm cách tác động vào các chính sách để đạt được lợi ích riêng của nhóm họ. Trên thực tế những biểu hiện này rất tinh vi. Theo ông, làm sao có thể nhận diện được chúng?

Tôi rất thấm thía một người từng nói là: Việc phản biện chính sách hãy để những người không phụ thuộc vào người đưa ra chính sách đó phản biện xem chính sách đó có đúng hay không. Nếu nói với những người phụ thuộc vào người đưa ra chính sách thì người ta sẽ chỉ phụ họa.

Hiện nay, tôi được biết trong việc xây dựng, hội thảo, người ta chỉ mời những người ủng hộ quan điểm của người ta, cho nên báo cáo kết quả hội thảo thì toàn ý kiến đồng ý.
Tôi cho rằng, điều quan trọng ở đây là cách thức để chúng ta tổ chức nhận diện. Để nhận diện sự cấu kết này không khó. Cái khó là việc tổ chức nhận diện hành vi này một cách công tâm, khách quan. Vì thế cần sự phản biện độc lập và con người có tính độc lập để phản biện. Việc tổ chức để những người độc lập thực hiện phản biện này có ý nghĩa rất lớn trong việc phát hiện ra những biểu hiện của lợi ích nhóm.

Theo ông, vì sao có tình trạng lợi ích nhóm trong công tác xây dựng pháp luật khi mà việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật qua rất nhiều khâu, nhiều bước với quy trình cũng rất chặt chẽ?

Ở đây là câu chuyện về quy trình xây dựng pháp luật, tôi tạm chia làm 2 giai đoạn chính: dự thảo và ban hành. Chất lượng của quy trình này không cao thì yếu tố con người là nguyên nhân quan trọng nhất. Con người ở đây là chất lượng đội ngũ cán bộ xây dựng - thẩm định - thẩm tra pháp luật. Ngoài ra, sự thiếu công tâm trong việc xây dựng pháp luật cũng là một trong những lý do để Đảng và Nhà nước ta đang quan tâm đến chống lợi ích nhóm.

Cá biệt còn có sự nhầm vai: Chức năng là thẩm định, thẩm tra - có nghĩa là phản biện người thiết kế chính sách, nhưng lại đi phụ họa. Tôi cho rằng đó là nguyên nhân lớn dẫn tới hệ quả của việc hệ thống pháp luật có những bất cập.

Khi phát hiện có những quy phạm pháp luật bị chi phối bởi nhóm lợi ích, chúng ta cần xem xét trách nhiệm của những đơn vị, cá nhân có liên quan như thế nào, thưa Thiếu tướng?

Ở đây có 3 nhóm chủ thể. Nhóm thứ nhất là xây dựng dự thảo luật. Nhóm thứ hai là hoạt động thẩm định của Bộ Tư pháp và các cơ quan liên quan. Nhóm thứ ba là hoạt động thẩm tra của các ủy ban của Quốc hội. Bây giờ chúng ta phải xử lý ở cả 3 công đoạn: Xây dựng dự thảo pháp luật - thẩm định - thẩm tra thì mới ra được một văn bản có hiệu lực cao mà không mâu thuẫn với những văn bản pháp luật trước đó. 

Vậy theo ông, cần có giải pháp nào để khắc phục những hậu quả của tình trạng có lợi ích nhóm chi phối trong công tác xây dựng pháp luật?

Có 3 nhóm giải pháp rất quan trọng. Nhóm giải pháp thứ nhất là khắc phục những hạn chế, bất cập ở cả 3 khâu: xây dựng pháp luật, thẩm định pháp luật và thẩm tra pháp luật. Nhóm giải pháp thứ hai là xử lý trách nhiệm của người đứng đầu. Nhóm giải pháp thứ ba là chọn người làm công tác xây dựng pháp luật.

Người làm công tác xây dựng pháp luật phải có 2 yêu cầu: Một là về kiến thức pháp luật, hai là phải có bản lĩnh, đặc biệt đối với cơ quan thẩm định và thẩm tra thì phải có bản lĩnh trong việc thẩm định (phản biện) người thiết kế chính sách.

Nhiều người cho rằng, nên lấy ý kiến đóng góp, đánh giá của chính những đối tượng chịu tác động trực tiếp của dự thảo luật nếu dự thảo luật đó được ban hành. Ông nghĩ sao về điều này?
Đây là điều hoàn toàn đúng và đã được quy định trong luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, xuất phát từ lợi ích nhóm cho nên hoạt động lấy ý kiến phản biện của chính những đối tượng chịu tác động bị coi nhẹ, thậm chí rất sơ sài.

Nếu mỗi cơ quan, mỗi cá nhân có trách nhiệm trong công tác xây dựng pháp luật, đề cao sự liêm chính thì câu chuyện lợi ích nhóm chi phối xây dựng pháp luật chắc chắn sẽ không tồn tại.
Tuy nhiên, hiện nay, tôi chưa thấy có cơ chế để người dân đánh giá sự liêm chính của cơ quan, tổ chức, cá nhân, nhất là cá nhân đại biểu dân cử trong hoạt động xây dựng thể chế này. Thực tiễn có không ít đại biểu dân cử trước khi được bầu làm đại biểu thì hứa vì dân, vì nước, nhưng đến khi được bầu rồi thì trong hoạt động xây dựng pháp luật lại không đứng về phía dân, phía nước mà đứng về phía bộ, ngành mà họ xuất thân. Nếu chúng ta có một cơ chế để dân đánh giá sự liêm chính của cơ quan, tổ chức, cá nhân thì đây là một biện pháp đấu tranh hữu hiệu trong việc phòng chống lợi ích nhóm.

Trước những phức tạp của tình trạng lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật, mới đây, Đảng Đoàn Quốc hội đã thành lập Ban soạn thảo nhằm xây dựng dự thảo Quy định của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực, phòng chống lợi ích nhóm, tham nhũng, tiêu cực trong xây dựng pháp luật. Theo Thiếu tướng, với việc ban hành một quy định của Bộ Chính trị như vậy thì sẽ tác động như thế nào đối với việc chống lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật?

Xây dựng được một quy định về việc đó sẽ là một công cụ hữu hiệu trong phương diện đánh giá việc cài cắm lợi ích nhóm vào trong hoạt động xây dựng pháp luật. Và qua đó cũng là một hàng rào để ngăn cản hoạt động lợi ích nhóm trục lợi trong hoạt động xây dựng pháp luật. Tôi rất kỳ vọng vào văn bản này.
Theo ông, Quy định của Bộ Chính trị nên tập trung vào những nội dung cụ thể như thế nào?

Nội dung của Quy định này cần tập trung vào 3 nhóm. Nhóm thứ nhất là có những quy định ngăn chặn những nội dung được đề cập trong mỗi dự thảo luật để tránh lợi ích nhóm.

Nhóm thứ hai là những quy định để ngăn cản hoạt động lợi ích nhóm trong quá trình xây dựng luật - đó là việc mời ai vào trong Ban Soạn thảo, mời ai phản biện, mời ai hội thảo...

Nhóm thứ ba là quy định về xử lý trách nhiệm, bởi đó là yếu tố con người và từ yếu tố con người này đứng ở từng vị trí, vai trò sẽ ra kết quả là nội dung của dự thảo luật có được công tâm khách quan, hay là lợi ích nhóm.

Xin cảm ơn ông!